Γιατί ορισμένοι άνθρωποι είναι ιδιαίτερα εγωιστές, χειριστικοί και
αγενείς; Ο David Robson ζητά από έναν επιστήμονα να μιλήσει για τις πιο
σκοτεινές πλευρές της ανθρώπινης διάνοιας.
Αν είχατε την ευκαιρία να αλέσετε ακίνδυνα έντομα σε έναν μύλο του
καφέ, θα απολαμβάνατε την εμπειρία; Ακόμη και αν τα έντομα αυτά είχαν ονόματα
και μπορούσατε να ακούσετε το κέλυφός τους να σπάει; Ή μήπως θα νιώθατε μια
διεστραμμένη ευχαρίστηση τρομάζοντας έναν ανυποψίαστο άνθρωπο με κάποιον έντονο
θόρυβο;
Αυτά είναι μόνο μερικά από τα πειράματα που εφαρμόζει ο καθηγητής
Ψυχολογίας Delroy Paulhus με σκοπό να κατανοήσει τις «σκοτεινές προσωπικότητες»
που υπάρχουν γύρω μας. Ουσιαστικά, προσπαθεί να δώσει απάντηση σε μια ερώτηση
που όλοι ίσως θέλουμε να κάνουμε: γιατί ορισμένοι άνθρωποι ευχαριστιούνται όταν
φέρονται με σκληρότητα; Και δεν αναφερόμαστε μόνο σε ψυχοπαθείς δολοφόνους,
αλλά και σε άτομα που επιδίδονται σε σχολικό εκφοβισμό και διαδικτυακό
τρολάρισμα, ακόμη και σε φαινομενικά έντιμα μέλη της κοινωνίας, όπως είναι οι πολιτικοί
και οι αστυνομικοί.
Ο καθηγητής από το Βρετανικό Πανεπιστήμιο της Κολούμπια στον
Καναδά αναφέρει ότι είναι εύκολο να βγάλουμε γρήγορα και απλοϊκά συμπεράσματα
σχετικά με αυτούς τους ανθρώπους: «Έχουμε την τάση να χαρακτηρίζουμε «άγγελο» ή
«διάβολο» το κάθε άτομο που συναντάμε, διότι θέλουμε να απλοποιήσουμε τον κόσμο
μας σε καλούς ή κακούς ανθρώπους». Αν και ο Paulhus δεν δικαιολογεί τη
σκληρότητα, η προσέγγισή του είναι πιο αποστασιοποιημένη, όπως θα έκανε ένας
ζωολόγος που μελετά δηλητηριώδη έντομα, επιτρέποντάς του να δημιουργήσει μια
«ταξινόμηση», όπως την αποκαλεί, με διαφορετικά είδη από τη σκοτεινή πλευρά της
καθημερινότητας.
Αυτοεκτίμηση
Το ενδιαφέρον του Paulhus ξεκίνησε με τους ναρκισσιστές, δηλαδή
τους απίστευτα εγωιστές και φιλάρεσκους ανθρώπους, οι οποίοι μπορεί να
επιτεθούν με σκοπό να προστατεύσουν τη δική τους αίσθηση αυτοαξίας. Στη
συνέχεια, περισσότερο από μια δεκαετία πριν, ο απόφοιτος Kevin Williams του
πρότεινε να διερευνήσουν κατά πόσον αυτές οι εγωκεντρικές τάσεις συνδέονται με
δύο άλλα αρνητικά χαρακτηριστικά: τον μακιαβελισμό (ψύχραιμη χειραγώγηση των
άλλων) και την ψυχοπάθεια (αναισθησία και απάθεια για τα συναισθήματα των
άλλων). Μαζί ανακάλυψαν ότι αυτά τα τρία χαρακτηριστικά ήταν σε μεγάλο βαθμό
ανεξάρτητα, αν και μερικές φορές συνέπιπταν δημιουργώντας μια «σκοτεινή τριάδα»
– ένα τριπλό χτύπημα αγριότητας.
Είναι εκπληκτικό το πόσο ειλικρινείς μπορεί συχνά να είναι οι
συμμετέχοντες στα πειράματά του. Στα ερωτηματολόγιά του ζητά συνήθως από τους
συμμετέχοντες να συμφωνήσουν με δηλώσεις όπως «Μου αρέσει να ενοχλώ τα πιο
αδύναμα άτομα» ή «Είναι προτιμότερο να μην μου αποκαλύψετε τα μυστικά σας». Θα
φανταζόσασταν ίσως ότι αυτά τα χαρακτηριστικά θα ήταν πολύ δυσάρεστο να τα
παραδεχτεί κανείς, αλλά τουλάχιστον στο εργαστήριο οι άνθρωποι ανοίγονται και
οι απαντήσεις τους φαίνεται ότι σχετίζονται με τη χρήση εκφοβισμού στην
πραγματική ζωή τους τόσο κατά την εφηβεία όσο και στην ενήλικη ζωή. Επίσης,
έχουν περισσότερες πιθανότητες να απατήσουν τους/τις συζύγους τους (ιδιαίτερα
εκείνοι που έχουν μακιαβελικές και ψυχοπαθητικές τάσεις) και να αντιγράψουν
στις εξετάσεις.
Ο Paulhus επικεντρώνεται κυρίως σε άτομα της καθημερινότητας παρά
σε εγκληματικά ή ψυχιατρικά περιστατικά. Τα γνωρίσματα αυτά λοιπόν δεν είναι με
κανένα τρόπο εμφανή από την πρώτη συνάντηση. «Οι άνθρωποι αυτοί ζουν μέσα στην
κοινωνία κι έτσι διατηρούν τον έλεγχο προκειμένου να μην έχουν οι ίδιοι
μπλεξίματα. Μπορεί όμως να τραβούν την προσοχή σας πότε πότε». Οι άνθρωποι που
παρουσιάζουν ιδιαίτερα υψηλό ναρκισσισμό, για παράδειγμα, εμφανίζουν γρήγορα
την τάση τους να υπερβάλλουν για τον εαυτό τους, γεγονός που αποτελεί μια από
τις στρατηγικές που τους βοηθά να ενισχύουν τον εγωισμό τους. Σε μερικά
πειράματα, ο Paulhus τους παρουσίασε ένα θέμα που είχε επινοήσει ο ίδιος και εκείνοι
προσπάθησαν γρήγορα να δείξουν ότι γνώριζαν τα πάντα – μόνο και μόνο για να
θυμώσουν όταν στη συνέχεια τους αμφισβήτησε. «Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι
αυτό εντάσσεται σε μια αντίληψη που τους επιτρέπει να ζουν με μια
διαστρεβλωμένη θετική άποψη για τον εαυτό τους».
Οι άνθρωποι γεννιούνται κακοί;
Μόλις ο Paulhus άρχισε να ερευνά τις σκοτεινές προσωπικότητες,
σύντομα υπήρξαν κι άλλοι που ήθελαν να βρουν απαντήσεις σε μερικές βασικές
ερωτήσεις σχετικά με τον άνθρωπο. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι γεννιούνται
κακοί; Μελέτες στις οποίες έγινε σύγκριση σε πανομοιότυπα και διζυγωτικά
δίδυμα, έδειξαν μια σχετικά μεγάλη γενετική συνιστώσα τόσο για τον ναρκισσισμό
όσο και για την ψυχοπάθεια. Ο μακιαβελισμός φαίνεται ότι οφείλεται περισσότερο
στο περιβάλλον, δηλαδή είναι δυνατόν να μάθει κανείς από τους άλλους πώς να
χειραγωγεί. Πάντως, οτιδήποτε και αν έχουμε κληρονομήσει, δεν απομακρύνει την
προσωπική μας ευθύνη. Η Minna Lyons από το Πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ
ισχυρίζεται ότι κανείς δεν γεννιέται με γονίδια ψυχοπάθειας ώστε να μην μπορεί
να γίνει τίποτα γι’ αυτό.
Το μόνο που πρέπει να κάνετε είναι να σκεφτείτε τους αντιήρωες της
λαϊκής κουλτούρας – τον James Bond, τον Don Draper από την τηλεοπτική σειρά Mad
Men ή τον Jordan Belfort από την κινηματογραφική ταινία Wolf of Wall Street για
να συνειδητοποιήσετε ότι οι σκοτεινές προσωπικότητες έχουν σεξαπίλ, κάτι που
υποστηρίζεται από πολλές επιστημονικές μελέτες. Περαιτέρω ενδείξεις μπορεί να
προέλθουν από ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου: από το γεγονός του
αν είστε πρωινοί ή βραδινοί τύποι. Η Lyons και η φοιτήτριά της Amy Jones
διαπίστωσαν ότι τα «νυχτοπούλια», οι άνθρωποι που μένουν ξύπνιοι μέχρι αργά
αλλά δεν μπορούν να σηκωθούν το πρωί, έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να
διαθέτουν κάποια από τα παραπάνω αρνητικά χαρακτηριστικά.
Συχνά είναι ριψοκίνδυνοι, είναι πιο χειριστικοί (μακιαβελικό
χαρακτηριστικό) και ως ναρκισσιστές τείνουν να εκμεταλλεύονται τους άλλους
ανθρώπους. Αυτό θα μπορούσε να βγάζει νόημα, αν σκεφτεί κανείς την εξέλιξή μας:
ίσως οι σκοτεινές προσωπικότητες έχουν περισσότερες πιθανότητες να κλέψουν, να
χειρίζονται τους άλλους και να έχουν παράνομες σεξουαλικές σχέσεις όταν όλοι οι
άλλοι κοιμούνται, κι έτσι εξελίχθηκαν σε πλάσματα της νύχτας.
Όποια και αν είναι η αλήθεια αυτής της θεωρίας, ο Paulhus συμφωνεί
ότι πάντα θα υπάρχει χώρος γι’ αυτούς να εκμεταλλευτούν τους άλλους: «Οι
ανθρώπινες κοινωνίες είναι τόσο περίπλοκες που υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί
τρόποι για την ενίσχυση της επιτυχίας – ορισμένοι απαιτούν να φερόμαστε
ευγενικά και άλλοι να φερόμαστε άσχημα».
Σκοτεινές πλευρές
Πρόσφατα, ο ερευνητής άρχισε να εξετάζει ακόμη περισσότερο τις πιο
σκοτεινές πτυχές της ανθρώπινης ψυχής. Το ερωτηματολόγιό του περιελάμβανε ακόμα
πιο ακραίες ερωτήσεις, όταν ανακάλυψε ότι μερικοί άνθρωποι παραδέχονταν εύκολα
ότι προξενούσαν πόνο στους άλλους μόνο και μόνο για δική τους ευχαρίστηση.
Αυτές οι τάσεις δεν είναι απλώς μια αντανάκλαση του ναρκισσισμού, της
ψυχοπάθειας ή του μακιαβελισμού, αλλά φαίνεται ότι σχηματίζουν τον δικό τους
υπότυπο – τον «καθημερινό σαδισμό». Για τον λόγο αυτό, ο Paulhus τον ονομάζει
«σκοτεινή τετράδα».
Το «μηχάνημα σύνθλιψης εντόμων» προσέφερε τον ιδανικό τρόπο στον
Paulhus και τους συναδέλφους να ελέγξουν αν αυτό αντανακλά τη συμπεριφορά τους
στην πραγματική τους ζωή. Αν και οι συμμετέχοντες δεν το γνώριζαν, ο μύλος
διέθετε μια οδό διαφυγής για τα έντομα, αλλά το μηχάνημα εξακολουθούσε να
παράγει έναν ήχο που μιμούνταν το κέλυφος τον εντόμων όταν συνθλίβεται. Μερικοί
ένιωθαν αηδία κι αρνήθηκαν να πάρουν μέρος, ενώ άλλοι απολάμβαναν τη
διαδικασία. Ο Paulhus σχολιάζει: «Ήταν πρόθυμοι όχι μόνο να κάνουν κάτι κακό
στα έντομα, αλλά ζητούσαν ακόμα περισσότερα, ενώ άλλοι θεώρησαν ότι ήταν τόσο
αηδιαστικό που δεν ήθελαν καν να βρίσκονται στο ίδιο δωμάτιο. Αυτά τα άτομα
παρουσίασαν επίσης υψηλό ποσοστό στα τεστ που αφορούσαν τον καθημερινό
σαδισμό».
Αναμφισβήτητα, ένα λογικό ανθρώπινο ον δεν πρέπει να ενδιαφέρεται
ιδιαίτερα για τα συναισθήματα των εντόμων. Στη συνέχεια, η ομάδα δημιούργησε
ένα παιχνίδι στον υπολογιστή που επέτρεπε στους συμμετέχοντες να «τιμωρήσουν»
τον ανταγωνιστή τους διοχετεύοντας έναν δυνατό θόρυβο στα ακουστικά τους. Αυτό
δεν ήταν υποχρεωτικό. Στην πραγματικότητα, οι εθελοντές έπρεπε να εκτελέσουν
μια κουραστική λεκτική εργασία προκειμένου να κερδίσουν το δικαίωμα να
τιμωρήσουν τον ανταγωνιστή τους. Προς έκπληξη του Paulhus, όσοι παρουσίαζαν
σαδιστική συμπεριφορά στην καθημερινότητά τους ήταν κάτι παραπάνω από πρόθυμοι
να κάνουν όλο αυτό τον κόπο: «Δεν ήταν απλώς πρόθυμοι να το κάνουν, αλλά είχαν
ένα κίνητρο για απόλαυση, να κάνουν μια επιπλέον προσπάθεια με σκοπό να έχουν
την ευκαιρία να βλάψουν άλλα άτομα». Ακόμα μεγαλύτερη σημασία έχει το γεγονός
ότι δεν υπήρξε καμία πρόκληση ή προσωπικό κέρδος από αυτή τη σκληρή
συμπεριφορά, το έκαναν μόνο και μόνο για λόγους απόλαυσης.
Εντοπισμός των τρολ
Ο ερευνητής πιστεύει ότι αυτό έχει άμεση σχέση με το διαδικτυακό
τρολάρισμα: «Φαίνεται ότι αποτελούν τη διαδικτυακή έκδοση των καθημερινών
σαδιστών, αφού ξοδεύουν χρόνο ψάχνοντας να βλάψουν κάποιους ανθρώπους». Σε μια
ανώνυμη έρευνα σχετικά με τους σχολιαστές τρολ, ανακαλύφθηκε ότι είχαν πολλά
σκοτεινά χαρακτηριστικά. Κυρίως όμως, ο καθημερινός σαδισμός καθώς και η
απόλαυση ήταν το πρωταρχικό κίνητρό τους. Πράγματι, το πείραμα με τη σύνθλιψη
των εντόμων απέδειξε ότι όσοι είχαν σαδιστική συμπεριφορά στην καθημερινότητά
τους μπορεί να έχουν πιο συγκρατημένες συναισθηματικές αντιδράσεις σε όλα τα
είδη των ευχάριστων δραστηριοτήτων. Έτσι, ίσως, οι τυχαίες πράξεις σκληρότητας
αποτελούν προσπάθειες να ξεφύγουν από το συναισθηματικό τους κενό.
Οι ανακαλύψεις του προσέλκυσαν την προσοχή των αστυνομικών και των
στρατιωτικών φορέων, οι οποίοι θέλησαν να συνεργαστούν με τον Paulhus για να
δουν αν οι απόψεις του θα μπορούσαν να εξηγήσουν τον λόγο που μερικοί άνθρωποι
καταχρώνται τη θέση τους. «Το πρόβλημα είναι ότι αυτοί οι άνθρωποι μπορούν να
επιλέξουν συνειδητά θέσεις εργασίας όπου τους δίνεται η ευκαιρία να βλάψουν
άλλα άτομα», λέει ο Paulhus. Αν ναι, περαιτέρω έρευνες θα μπορούσαν να
προτείνουν τρόπους με σκοπό να ελέγξουν τις σκοτεινές προσωπικότητες κατά τη
διάρκεια προσλήψεων.
Είναι επίσης ενθουσιασμένος για το νέο του έργο όσον αφορά τον
«ηθικό μακιαβελισμό» και τους «κοινούς ναρκισσιστές» – ανθρώπους που ίσως
διαθέτουν σκοτεινά χαρακτηριστικά, αλλά τα χρησιμοποιούν για το καλό
(τουλάχιστον όπως το βλέπουν οι ίδιοι). Σε ορισμένες περιπτώσεις, η σκληρότητα
μπορεί να είναι απαραίτητη. «Για να γίνει κάποιος πρωθυπουργός, δεν μπορεί να
είναι μαλθακός, θα πρέπει να έχει πυγμή και ίσως να χρειαστεί να πληγώνει τους
ανθρώπους, ακόμη και να γίνεται κακός προκειμένου να επιτύχει τους ηθικούς σκοπούς
του», λέει ο Paulhus. «Εξάλλου, οι σκοτεινές προσωπικότητες έχουν συχνά και την
παρόρμηση και την αυτοπεποίθηση για να πραγματοποιήσουν τον σκοπό τους – ακόμη
και η Μητέρα Τερέζα διέθετε προφανώς μια σκληρή πλευρά. Δεν πρόκειται να
προσφέρετε καμιά βοήθεια στην κοινωνία αν απλώς κάθεστε μέσα στο σπίτι και
φέρεστε ευγενικά».
Όλα αυτά υπογραμμίζουν την ψευδή διχοτόμηση του καλού και του
κακού που ο Paulhus θέλησε να εξετάσει. Κατά μία έννοια, αυτό είναι κάτι
προσωπικό όσο κι ένα επαγγελματικό ζήτημα. Ο ίδιος παραδέχεται ότι διαθέτει μια
σκοτεινή πτυχή στη συμπεριφορά του: για παράδειγμα, του αρέσει να βλέπει βίαια
αθλήματα, όπως οι Μεικτές Πολεμικές Τέχνες. «Δεν χρειάστηκε πολύς χρόνος για να
δούμε ότι βρισκόμουν πάνω από τον μέσο όρο όσον αφορά αυτά τα σκοτεινά
χαρακτηριστικά», λέει ο ίδιος. «Αλλά δεδομένου ότι διέθετα περιέργεια ως
επιστήμονας και απολάμβανα την ερεύνα σε τέτοιου είδους πράγματα, σκέφτηκα ότι
ίσως θα ήμουν στην καταλληλότερη θέση για να ρίξω μια πιο προσεκτική ματιά στη
σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου».
Εμμανουήλ Ρουμελιώτης
